البصائر النصیریة فی علم المنطق (کتاب)البصائر النصیریة، از آثار قاضی، حکیم و منطقی مشهور قرن ششم هجری، زین الدین عمر بن سهلان ساوی (متوفای ۵۴۰ ق) است. ۱ - معرفی اجمالیدر این کتاب یک دوره منطق را به صورت آموزشی بیان کرده و با تعلیقات ارزنده عالم بزرگ مصری شیخ محمد عبده (مصر ۱۲۶۶- ۱۳۲۳ ق) و مقدمه و تحقیق جناب آقای حسن مراغی غفارپور منتشر شده است. این اثر از کتاب‌های معروف درسی سده ۶ ق و نیز از متون آموزشی دانشگاه الازهر بوده است. نام کامل کتاب عبارت است از «البصائر النصیریة فی علم المنطق». ۲ - ساختاراین کتاب در دو مقدمه (از محقق و نویسنده) و سه مقاله به ترتیب ذیل تشکیل شده است: مقاله اول: مفردات (شامل الفاظ کلیات خمسه و مشتمل بر ده فصل)؛ مقاله دوم: تعریف اقوال شارحه که ما را به تصور می‌رساند (شامل دو فصل)؛ مقاله سوم: تالیفاتی که ما را به تصدیق می‌رساند (شامل پنج فن). ۳ - گزارش محتوادرباره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است: ۳.۱ - نکته اولمحقق کتاب جناب آقای حسن مراغی غفارپور- در مقدمه اش که آن را در ۲۰ فروردین ۱۳۸۱ ش، نوشته- عجولانه و بدون هیچ استدلالی، به داوری منفی در مورد «البصائر النصیریة» پرداخته و نوشته است که این کتاب، اثری از آثار گذشتگان ماست و از نوشته‌های تقلیدی آنان در باب منطق است و بهتر است که آن را اثری در تاریخ علم بشماریم؛ چراکه در زمان ما هیچ ارزشی ندارد! [۱]
البصائر النصیریة، ابن سهلان ساوی، ج۱، ص۲.
برای توضیح در مورد نوآوری‌های ابن سهلان ساوی و نقش او در تاریخ علم منطق و فلسفه و تاثیر بر دانشمندان بعدی به تحقیق استاد دکتر صمد موحد مراجعه شود. ابن سهلان، درباره برخی از مسائل فلسفی و منطقی نظریات خاصی داشته است که در کتاب‌های فلاسفه پس از او منعکس شده است. او برخلاف نظر مشهور فلاسفه مشایی، شمار مقولات عرضی را از نه مقوله به سه مقوله کم و کیف و نسبت، تقلیل داد [۲]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سهلان، ج۳، ص۷۲۷- ۷۲۸.
۳.۲ - نکته دوممصحح محترم زندگی نامه نویسنده را بیان کرده و توضیحاتی در مورد منزلت علمی و تالیفاتش نوشته است [۳]
البصائر النصیریة، ابن سهلان ساوی، ج۱، ص۲-۸.
او همچنین ساختار کتاب و ابوابش را توضیح داده است و بعد به این مبحث پرداخته که موضع ابن سهلان ساوی در مورد برخی از مسائل منطقی که ادعای نوآوری کرده و یا نقدی بر ابن سینا نوشته، کدام است [۴]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سهلان، ج۳، ص۱۲-۲۶.
۳.۳ - نکته سوممصحح در مورد زندگی استاد شیخ محمد عبده و همچنین ارزش علمی تعلیقات او بر کتاب حاضر توضیحاتی بیان کرده است. مصحح نوشته است: «شیخ محمد عبده که در طول زندگی اش در میدان اصلاح بود، کوشید تا روش پژوهش و تدریس را در دانشگاه الازهر اصلاح کند و نخست به تبدیل کتب درسی و بعد به اصلاح روش، پرداخت و بعد از جستجو و تحقیق، به کتاب‌هایی دست یافت که به نظرش آنها برای تدریس مناسب‌تر بود و از آن جمله، کتاب «اسرار البلاغة» و «دلائل الاعجاز» عبدالقاهر جرجانی در فن معانی و بیان و علوم قرآن، «موافقات» شاطبی در اصول فقه و «البصائر النصیریة» در منطق بود و مشکل را با شیوخ دانشگاه الازهر در میان گذاشت و آنان هم پسندیدند و بعد از تصویب آنان، بر کتاب‌های یادشده تعلیقاتی نوشت... تعلیقات شیخ محمد عبده بر «البصائر النصیریة» در پیرامون سه موضوع است: ۳.۳.۱ - موضوع اولتوضیح عبارات کتاب و شرح عبارات مجمل آن و تعیین ترتیب جملات و مانند آن. ۳.۳.۲ - موضوع دومشرح مقاصد مصنف در قواعد و مسائل منطقی... شیخ محمد عبده در این موضوعات، مباحث را گسترش داده و بدون بیان نام منطقیان و کتاب‌هایشان به مباحث‌شان اشاره کرده و این بر اطلاعات وسیع ایشان دلالت می‌کند. او همچنین شواهد و امثال متعددی برای توضیح مباحث و آسان سازی آن آورده است. ۳.۳.۳ - موضوع سومدر این تعلیقات، عبده وارد بحث از نقدهای ابن سهلان ساوی بر ابن سینا می‌شود و بحث را تعقیب می‌کند و به کاوش از منشا شک‌های ابن سهلان هم می‌پردازد و برای کشف حقیقت به منابع ساوی مراجعه می‌کند و از بررسی تعلیقاتش معلوم می‌شود که او به شرح محقق طوسی نظر دارد. البته او، شارح و مقرری منصف است و برای خودش در مورد نوآوری منطقی و یا تاسیس قاعده‌ای در منطق ادعایی ندارد. به خاطر اهمیت این تعلیقات، آن را تصحیح کرده و به کتاب ملحق ساختیم تا یاد شیخ را جاودانه کنیم. [۵]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سهلان، ج۳، ص۲۷-۴۶.
۳.۴ - نکته چهارمشیخ محمد عبده نوشته است: «در هنگام سفرم به بیروت در سال ۱۳۰۴ ق، کتابی را در علم منطق دیدم که «البصائر النصیریة» نامیده می‌شد، نوشته امام قاضی زاهد ابن سهلان ساوی، پس به دقت در آن نگریستم و دریافتم که آن کتاب با همه اختصارش دارای مطالبی است که در کتب مطول نیست و از مناقشات وهمی خالی است و... همچنین دیدم چنان نظمی دارد که در بین کتاب‌هایی که بعد از ابن سینا و مانند او در این علوم می‌شناسیم، بی‌سابقه است؛ پس نسخه‌ای از آن نوشتم و در نزد خود نگه داشتم تا آنکه به بررسی وضعیت درسی دانشجویان دانشگاه الازهر و کتاب‌های مناسب برای متوسطان پرداختم؛ پس آن را با دقت و کلمه به کلمه خواندم و ارزشش در نزد من بیشتر شد و آن را به استادان دانشگاه الازهر عرضه کردم و آنان هم تایید کردند. البته هرچند عبارات کتاب روشن است، ولی برای زمانه خودش نوشته شده و چون در زمان ما برخی از عباراتش نیازمند توضیح است، تعلیقاتی توضیحی نوشتم تا مقصودش به خوبی آشکار گردد. [۶]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سهلان، ج۳، ص۴۹.
۳.۵ - نکته پنجمنویسنده، صورت‌های مختلف مغالطات را توضیح داده و در پایان آورده است که همین مقدار در بیان مغالطات قیاسی کافی است و استاد شیخ محمد عبده در تعلیقه نوشته است که بسیاری از موارد مغالطات باقی مانده که نویسنده آن را ذکر نکرده است. او سپس مثال‌هایی را برای این مطلب بیان کرده است. [۷]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سهلان، ج۳، ص۴۷۰.
۳.۶ - نکته ششم و هفتممصحح در پایان کتاب، فهرست اعلام (اشخاص و کتب) را آورده است. [۸]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سهلان، ج۳، ص۴۷۲-۴۸۳.
بنابر نظر استاد دکتر صمد موحد، «البصائر النصیریة» به قصد تقرب به مجلس ابوالقاسم محمود بن مظفر بن عبدالملک مروزی خوارزمی که از ۵۲۱ تا ۵۲۶ ق، وزیر سلطان سنجر بود، تالیف شده است. «بصائر» از کتاب‌های معروف درسی سده ۶ ق، بوده؛ چنان که شیخ شهاب الدین سهروردی در اصفهان آن را نزد ظهیر قاری (یا فارسی) خوانده و به گفته شهرزوری، از نوشته‌های وی چنین برمی آید که در «بصائر» بسیار تامل می‌کرده است. ابن سهلان در این کتاب کوشیده است تا آنچه را که قدما از توضیح آن غفلت کرده‌اند، روشن گرداند و آنچه را که به اجمال نوشته‌اند، به تفصیل آورد و موارد نادرست را گوشزد کند. این کتاب... از کتاب‌های درسی جامع الازهر بشمار آمده است. [۹]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سهلان، ج۳، ص۷۲۷.
۴ - عناوین مرتبطعمر بن سهلان ساوی ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |